نکاتی در باب ویرایش و ویراستاری
مشاوره رایگان : 09120617283
09183775334
ویرایش
و انواع آن و زمینه های مرتبط
Editing, the kinds & the related matters
تعریف
- از دیدگاه ریشه شناختی
مصدر انگلیسی to edit را در فارسی به «ویراستن» برگردانده اند. این واژه عينا از ایرانی میانه غربی(پهلوی) برگزیده شده، که بخش نخست آن، پیشوند -V1 ایرانی است به معنای «جدا از هم)»، «دور (از یکدیگر)»، «باز» و بخش دوم آن از -raz- ایرانی نخستین به معنای «نظم» و «راست» است. «ویراستن» در فرهنگ پهلوی مکنزی به همان صورت wiristan(ستاک مضارع: wiray) ضبط شده و در مقابل آن، معانی زیر نوشته شده است:| ,(پرورش دادن) cultivate ,(آماده کردن)prepare (آراستن)arrange
به حال اول برگرداندن، اصلاح کردن)restore و اما در همان منبع، معادل های زیر برای ویرایش [با املای ( wirayisn
(
ih ] نوشته شده است:|
آماده سازی)preparation ,(ترتیب)arrangement
ادیب سلطانی، ۱۳۷۴: ۷۴۰-۷۳۹) اگر بخواهیم با توجه به معادل هایی که در بالا برای ویرایش داده شده است تعریفی از این ساز و کار به دست دهیم، حاصل چنین خواهد بود، ویرایش عبارت است از آراستن، پروردن و اصلاح متن و آماده کردن برای چاپ و نشر.
٢. تعریفی ساده از ویرایش
اما نگارنده کتاب حاضر، تعبیر ساده تری نیز از ویرایش دارد. در این تعبیر ساده، کار ویراستار یا ویرایشگر را می توان به کار یک آرایشگر تشبیه کرد و از این نظر گفت سر ویراستار همان کاری را با متن خام دستنویس می کند که یک آرایشگر با مواد اضافی را می چیند، دور مو خط می اندازد، مو را مرتب می کند، شانه می کند می دهد و خلاصه همه تلاش و تجربه خود را به کار می برد تا ظاهر فرد موجه تر جلوه کند، ویراستار هم کلیه این تغییرات را انجام میدهد برای آنکه مت ساده و قابل فهم باشد و انتقال پیام راحت تر صورت گیرد. |
شگر با مو. او موهای انه می کند و به آن نظم
باهر فرد آراسته و
٣. از دیدگاه زبان شناختی
از نگاه زبان شناختی، ویرایش تمامی تغییراتی را شامل می شود که لازم است روی متن انجام گیرد تا نثری روان و منطبق با توانش زبانی گویشوران زبان به دست آید.(1)
۴. با توجه به مهم ترین نقش زبان
ویرایش، فن درست گفتن و درست نوشتن است؛ و هدف عمده آن این است که نقش اصلی زبان – یعنی ایجاد ارتباط – ساده تر و قابل فهم تر صورت گیرد.
انواع ویرایش
ویرایش را با توجه به نوع تغییرات و اصلاحاتی که ویراستار در متن خبر پیشنهاد می کند، به انواعی تقسیم کرده اند.
- صوری (ظاهری، فنی)|
کلیه تغییراتی را که ویراستار احساس می کند اعمال آنها، در صورت با ظاهر نوشتار (متن) ضروری است، زیر عنوان ویرایش صوری(فنی) قرار داده اند.
از جمله این وظایف عبارت اند از:| .. رعایت شیوه خط فارسی
میرود).
- گویشور زبان = اهل زبان یا کسی که به زبان خاصی حرف می زند بیشتر در مورد زبان ما
بیشتر در مورد زبان مادری به کار _
٢. پاراگراف بندی (یا کنترل پاراگراف بندی های متن)؛ ٣. اصلاح نشانه های سجاوندی یا علائم نقطه گذاری؛ ۴. مشخص کردن نقل قول ها و موارد تأکید شده در متن؛ ۵. یکدست کردن ضبطها و اصطلاحات؛ ۶ آوردن ضبط لاتینی نام ها یا معادل فرنگی اصطلاحات فنی؛
۷. کنترل شماره گذاری جدولها، نمودارها، تصاویر و شکلها و تعیین محل دقیق آنها در متن؛
۸- کنترل فهرست مطالب؛
. مراعات شیوه مناسب برای معرفی مشخصات کتابشناختی؛
۱۰. تهیه فهرست مندرجات، فهرست تفصیلی(چنانچه متن فاقد آنها باشد)، و در پاره ای موارد، واژه نامه و فهرستهای دیگر.
٢. نگارشی (ادبی)
در این نوع ویرایش، ویراستار از حوزه صورت(ظاهر متن خارج می شود و توجه خود را به نگارش (نثر) متن خبر معطوف می کند و در واقع، تاحدودی به حریم سبک صاحب اثر نزدیک می شود(دکتر یاحقی و ناصح، ۱۳۷۳: ۱۲۲)؛ به عبارت دیگر، توجه از صورت متن و واژه ها(به جهت رسم الخط)، بیشتر بر نحو(مطابقت واحدهای زبانی با ساختارهای زبان و اصول دستور زبان) و معناشناسی(اصلاح واژه ها، عبارتها و جمله های متناقض، بی معنا و مبهم) متمرکز می شود.
البته آزادی عمل ویراستار در این نوع ویرایش محدود است و او نمی تواند به اعمال سلیقه و تفنن و تغییر سبک نویسنده یا مؤلف یا مترجم بپردازد؛ زیرا هر اثری، نمودار سبک خاص صاحب اثر است نه نشان دهنده سبک ویراستار آن. کاستی و نادرستی نحوی و زبانی متن باید با مراجعه به منابع معتبر و
ناهماهنگی های سبکی با هماهنگی مؤلف یا مترجم اصلاح شود.(همان) از جمله وظایفی که در این نوع ویرایش برای ویراستار برشمردهاند، عبارت اند از:
_
١. و مهم ترین آنها، اصلاح جمله بندی متن به لحاظ دستوری؛ ٢. اصلاح واژهها، عبارتها و جمله های متناقض، نارساء نامفهوم و مبهم؛ ٣. یکدست کردن نثر متن و گزینش واژگان مناسب
۴. پرهیز از درازنویسی، و تلاش در جهت روان نویسی و ساده نویسی (تا جایی که سبک کتاب تغییر نکند)؛
۵. کنترل املای کلمات؛ و اصلاح و یکدست کردن معادلها، نام اشخاص، مکانها، …؟ ۷. كنترل ضبط اعلام و ضبط لاتینی اسامی خارجی؛ ۸ مشخص و خوانا کردن فرمولها، علائم ریاضی، …؟ . پیشنهاد افزودن توضيحهای ضروری؛ ۱۰. کنترل نشانی های ارجاع و نقل قولها.
- علمی(محتوایی)
در این نوع ویرایش، حوزه کار نه صورت و نگارش متن، که محتوای متن است؛ و در این چهار چوب، وظایف زیر را برای ویراستار برشمرده اند:
.. اظهارنظر علمی و اساسی در مورد کتاب (تضمین موضوعی و تخصصی متن)
٢. اصلاح و تنظیم مباحث یا پیشنهاد تنظیم جدید آنها؛ ٣. اصلاح اشکالات علمی با هماهنگی مؤلف یا مترجم)؛ ۴. اضافه کردن پاورقی و توضیح های ضروری یا پیشنهاد آنها؛ | ۵. مقابله متن با اصل (در مورد کتاب های ویژه تصحیح متون کلاسیک |
ع تضمین صحت متن ترجمه و در صورت لزوم مقابله ترجمه با متن اصلی و ترجمه عبارتها یا جمله ها به صورت موردی.
برای اعمال این نوع ویرایش، ویراستار باید تاحدودی در قلمروهای مختلف
تبحر و تخصص و آگاهی داشته باشد؛ و در پاره ای موارد، به ویژه در متن های تخصصی، ویراستار متخصص آن قلمرو به کار گرفته شود.
۴. جامع
این نوع ویرایش، کلیه موارد ویرایش صوری، نگارشی و محتوایی را شامل میشود. شایان ذکر است که اعمال تمامی این نوع ویرایشها در متن ضروری است و شاید درست تر آن باشد که به جای انواع ویرایش»، از اصطلاح «مراحل ویرایش» استفاده شود. این سه مرحله از ویرایش را ممکن است یک ویراستار تحت عنوان ویرایش جامع به طور همزمان انجام دهد، یا هر ویراستار یک مرحله از آن را عهده دار شود.
تقسیم بندی ویرایش
با توجه به نوع اثر
١. ویرایش تأليف
در ویرایش تألیفی، کنترل آدرس نقل قول ها(آیه ها، احادیث، …) و مقدار و نحوه آنها و به جا و به مورد بودن مطالب نقل قول، و ذكر شماره صفحاتی که از آنجا نقل قول شده است، ارتباط منطقی بین مطالب و تناسب فصلها و ارائه آدرسهای کتاب شناختی مأخذ استفاده شده در متن در کتابنامه پایان کتاب و موارد دیگری مانند این اهمیت دارد:
در ویرایش کار تألیفی، بازبینی نحوه استفاده از منابع و دقت در ارائه نشانی آنها و شیوه نقل قول (به عبارت یا به مضمون) و مقدار آن و رعایت ترتیب و تنظیم اختیارشده (مثلا ترتیب الفبایی در فرهنگ ها و سنجش میزان قوت استدلالها و صحت نتیجه گیری ها و استواری دعوی ها و اعتبار شواهد و ربط منطقي مطالب و تناسب فصول و ابواب حایز اهمیت است. (سمیعی ۱۳۷۸: ۱۳۷)
ویرایش متون انتقادی (تصحیح نسخه های خطی)
ویرایش تصحیح انتقادی، در مورد متون کهن صورت می گیرد. در تهیه این نوع آثار، صاحب اثر چند نسخه قدیمی از یک اثر کهن یا کلاسیک را با هم مقایسه می کند، از این چند نسخه، یک نسخه را اساس قرار میدهد و عینا در متن می آورد. آنگاه، چنانچه جمله ای، واژه ای یا مورد دیگری با بقیه نسخه ها تفاوت داشت با ذکر نام نسخه که معمولا آن را به شکل مخفف نشان می دهند، مثل نسخه پ، نسخه م، …) و نیز توضیحات و افزوده های خود را در پاورقی قرار میدهد.
در ویرایش تصحیح انتقادی متون، مقابله با نسخه اساس در موارد مشکوک به بدخوانی یا مسامحه و بی دقتی در نقل یا فساد وزن و عیب قافیه، وارسی اعمال شیوه ای که مصحح، در مقدمه، اختیار آن را برای تصحیح متن اعلام کرده است، بازبینی فهارس و حواشی و کتابنامه، وظیفه اصلی ویراستار است. در این مورد، ویراستار باید به این اصل معتبر در تصحیح متون قدیم توجه داشته باشد که عموما صورتی از ضبط که ناآشناتر است، اصالت و اعتبار دارد.(همان)
٣. ویرایش ترجمه
از آنجا که در ترجمه، دو زبان مبدأ و مقصد مطرح است، در ویرایش ترجمه، ویراستار باید به هر دو زبان تسلط داشته باشد(هرچند که آشنا بودن به یک یا دو زبان خارجی، برای دیگر انواع ویرایش نیز ضرورت دارد).
با توجه به مهم ترین نقش زبان، یعنی ایجاد ارتباط، ترجمه را باید ارتباط بین دو زبان تعریف کرد؛ یعنی انتقال مفاهیم از یک زبان به زبان دیگر. درواقع، ماهیت ترجمه و علت وجودی آن هم همین است که دانشها و دانسته ها و اطلاعات و علوم بین مردم جهان منتقل شود.
با این تعریف، انتظار می رود که در ترجمه، روی «مفهوم» تأکید و تکیه شود؛ ولی در عمل این طور نیست. بسیاری از مترجمان به هنگام ترجمه، آن چنان درگیر واژه ها می شوند و تحت تأثیر متن اصلی قرار می گیرند که آنچه در عمل به دست می دهند، مفهوم نمی شود. واژه ها و شکل عبارات و جملات، فارسی است ولی _
فارسی زبان، چیزی از آن نمی فهمد. درواقع، ترجمه آنان را دوباره باید ترجمه کرد؟
ویراستار تکوینی
از جهت وظیفه ای که ویراستار در ارتباط با ناشر و مؤلف / مترجم برعهده دارد، به نوع دیگری از ویراستار قائل شده اند که ویراستار تکوینی نام دارد. «تکوین» یعنی «به هستی آوردن»، «هستی دادن»، «ایجادکردن»؛ بنابراین، وظیفۀ ویراستار تکوینی از موقعی شروع می شود که اثر هنوز خلق نشده است و این نوع ویراستار در تالیف/ ترجمۀ اثر با نویسنده/ مترجم همکاری می کند و وظایف او عبارت اند از:|
– به نمایندگی از ناشر، از ابتدای پدید آمدن اثر با پدید آورنده همکاری می کند و دانش و تجربه خود را در اختیار او می گذارد؛
– مفاد قرارداد میان ناشر و پدید آورنده را در خصوص چگونگی پدید آمدن اثر به اجرا می گذارد و بر صحت و دقت اجرای آن نظارت می کند. |
بدیهی است که با پایان گرفتن کار پدید آمدن أثر، وظیفه این ویراستار هم پایان می یابد.
اسامی دیگری برای ویراستار (با توجه به انواع ویرایش)
ویراستار بنیادی: ویراستار علمی، ویراستار مفهومی، ویراستار موضوعی ویراستاری است که علاوه بر تسلط به فنون نشر و ویرایش، به موضوع و محتوای اثر نیز تسلط دارد. درواقع، ویراستاری که ویرایش علمی (محتوایی) انجام میدهد(، ص ۳۵ – ۳۴). |
ویراستار متنویرا: ویراستار صوری یا نسخه ویرا(copy editor) + ویراستار زبانی یا ویراستار ادبی یا ویراستار زبانی – ادبی یا ویراستار نگارشی یا ویراستار نگارشی – ادبی. ویراستاری که دو نوع ویرایش صوری و نگارشی انجام میدهد(ص ۳۴ – ۳۲). |
ویراستار ترجمه ویرا: در برابر ویراستار ترجمه، که اثر ترجمه شده را با متن اصلی آن مقابله می کند. ویرایش ترجمه، ص ۳۷-۳۶)
_
سرویراستار( chief
– editor ) کسی که ویراستاران زیر نظر او ویرایش می کند.
می کنند یا او بر ویرایش
آنان نظارت
کارکنان ویرایش(هیئت تحریریه) (editorial staff)
۱. گروهی از کارکنان بخش آماده سازی کتاب شامل ویراستاران و نسخه پردازان)
٢. کلیه کارکنانی که روی متن روزنامه یا مجله ای کار میکنند(شامل خبرنگاران و ویراستاران مستقر در دفتر روزنامه).
ویراستار(editor)
کسی که متن را از جهات مختلف علمی(محتوایی و زبانی (نگارشی و فنی) بازبینی و اصلاح می کند.
نسخه پرداز (ویراستار صوری، کمک ویراستار) (copy editor)
کسی که ویرایش صوری (مثلا رسم الخط، کنترل پاراگراف بندی، علائم نقطه گذاری، موارد فنی یا صوری دیگر در متن) را برعهده دارد و معمولا نزدیک ترین رابط بین مؤلف و ناشر محسوب می شود.
نسخه پرداز در اصل دستیار یا کمک ویراستار است و ویراستار بعضی از وظایف مربوط به ویرایش را به او محول می کند(برای مثال، مراجعه به کتابخانه ها برای استخراج یا تأیید درستی اطلاعات کتاب شناختی مأخذ، کنترل نقل قول ها از منبع اصلی، اعراب گذاری آیات و احادیث و کنترل آدرس آنها و مواردی مانند اینها). اما در ایران، نسخه پرداز با این مفهوم وجود ندارد و این وظایف را ویراستار خود انجام میدهد؛ و نسخه پرداز به کسی اطلاق می شود که آخرین نمونه حروفچینی شده را از جهاتی که در بالا ذکر شد و نیز از نظر نوع حروف عنوانها و فاصله های بین عنوانها(فرعی و اصلی) با سطرهای بالا و _
پایین در متن، درستی طول سطرها و ارتفاع صفحه ها، یکدستی سرصفحه ها و موارد فنی دیگری مانند این کنترل می کند و با امضا و تأیید. او، نمونه بی غلط برای طی مراحل چاپ به چاپخانه فرستاده می شود. |
این موارد را ناظر چاپ(و گاه ویراستار یا باز هم نسخه پرداز)، یکبار دیگر روی نسخه اوزالید یا آبی ( فصل ۱۴، اوزالید، ص ۱۱۶) کنترل می کند.
در روزنامه نگاری، کار نسخه پرداز را دبیر یا ویراستار نشریه یا ویراستار عادی ( sub
– editor = sub ) انجام میدهد.
نسخه پردازی (ویرایش صوری) (copy editing)
مرحله ای در آماده سازی کتاب که در آن متن از نظر رسم الخط، املا، ارجاعات، و علامت گذاری های مختلف، محل تصویرها، فهرستها، جدول ها، شماره صفحات و فصل ها و بخش ها و آرایش متن و صفحات کتاب، بازبینی و اصلاح می شود. به ویژه یکدست کردن «حروف» از نظر علمی در این مرحله انجام می شود.
تفاوت ویرایش و نمونه خوانی
در ویرایش، ویراستار با یک متن روبه رو است و آن را از جهات مختلف (زبانی و محتوایی) بازبینی و اصلاح می کند؛ ولی در نمونه خوانی، دو متن وجود دارد و نمونه خوان نمونه حروفچینی شده را با متن ویرایش شده(خبر ویراسته) در نمونه اول مطابقت میدهد و اصلاحات را با توجه به خبر ویراسته بر روی نمونه حروف چینی برای حروف چین) متذکر می شود؛ یا نمونه سوم حروف چینی را با نمونه دوم مطابقت میدهد.
نمونه خوانی پسرو(backward proofreading)
روشی در نمونه خوانی که در آن، متن حروف چینی شده را از سطر آخر به سطر اول می خوانند؛ با این استدلال که چشم درگیر معنا نمی شود و فقط
و وشته ها(واژه ها) را
بدون پیش فرض
– می بیند(و در نتیجه، دقت بالا می رود).
مقابله (checking)
تطبيق دو نمونه مختلف حروف چینی از یک کتاب (مثلا نمونه دوم با نمونه اول) برای کنترل و نیز اطمینان از اینکه مواردی که نمونه خوان در نمونه قبل متذکر شده (موارد غلط تایپی، جاافتادگیها، حذف کردنیها، فونت های اشتباه، …)، در نمونه بعد اعمال شده است. این «زیر مرحله» در مرحله «آماده سازی کتاب» را
تطبيق» نیز می نامند. همچنین در مرحلۂ صحافی، عبارت است از کنترل درستی فرمهای جمع آوری شده کتاب؛ تا اطمینان حاصل شود که ترتیب آنها درست است. موارد اشکال، با علامت های ترتیب روی عطف قسمتهای تایپ شده مشخص میشود.
مشاوره رایگان چاپ کتاب 09183775334
منبع اشنایی با صنعت چاپ و نشر دکتر شاهری
پاسخ دهید